“De waarheid verliest altijd. Haar tegenstanders sterven uit. De nieuwe generatie groeit met de leugen op.” Dit citaat van Max Planck, jawel die van het gelijknamige instituut in Duitsland, schetst als geen ander de tristesse van de human condition. Misschien leven we niet lang genoeg om het tij te keren.Maar dat klopt niet. Want we leven lang genoeg om bepaalde leugens al tijdens ons leven te ontdekken. De leugen dat onze manier van leven een vooruitgang voor de mensheid is. Is dat zo? We hebben niet alle ziektes uitgeroeid. We hebben er zelfs bij gecreëerd, zoals kanker, diabetes, hoge bloeddruk… dodelijke aandoeningen die door de moderne wetenschap nog altijd niet worden opgelost. Ondanks het diëten, de fitness, het fietsen en de drukbezochte sportclubs voor jong en oud rukt obesitas nog steeds op. Er zijn nog altijd verwoestende oorlogen die enorme vluchtelingenstromen op gang brengen en die ouders en kinderen bij duizenden verwonden en vermoorden. In grote delen van de wereld heersen nog diepe armoede en regelmatig terugkerende hongersnoden. Dat wetenschappelijke ontdekkingen altijd een weldaad zijn voor de mens is een leugen die we al een hele tijd kunnen doorprikken. Tijdens ons leven. Een goede illustratie hiervan schetste Steven Spielberg in zijn film “Schindlers’ list”, die begint met de directieleden van IG Farben die langs een korenveld wandelen. Een van hen, een wetenschapper, zegt dat hij met zijn uitvinding de hele wereld kan voeden. We kennen het verloop. Tijdens de tweede wereldoorlog produceert het bedrijf Zyklon-B voor de massale vergassing van de Joodse mensen en later de controversiële pesticiden, meststoffen en genetisch gemodificeerde zaden voor de landbouw. Onder andere namen dan.
Een verdere leugen is dat democratie en liberalisme de beste voorwaarden zijn voor een menswaardige maatschappij en individuele vrijheid. Ook dat is een leugen, dat weten we nu al. Onze democratische rechten worden stelselmatig afgeschaft en onze individuele mensenrechten beknot. De wereldgemeenschap wordt een groot panopticon, zoals door Jeremy Bentham beschreven, waar de bewaker in het midden er zelfs niet meer hoeft te zijn om mensen te observeren. Het idee dat hij er kan zitten is al genoeg. De boeken van Michel Foucault geven over dit fenomeen een nog gedetailleerder inzicht. Dit is een nieuwe manier om mensen te onderdrukken, die afwijkt van de autocratie zoals door de adel werd gebruikt en door de totalitaire regimes van Stalin en Hitler. Dat verschil in aanpak merk je ook nu weer duidelijk bij de volksopstanden die in de vroegere Russische sovjetstaten ontstaan. In Oekraïne, Wit-Rusland en Kazachstan is een factie die naar een westers model streeft en een die bij het communistische model wil blijven. In feite is dit een gevecht tussen twee vormen van totalitair bewind. Het ene, een overheersing met fysiek geweld zoals in Rusland en China, het andere een overheersing door disciplinering en tuchtiging. Hoewel lichamelijk geweld ook in het westen wordt gebruikt, zoals we zien in Guantanamo, Abu Graib en zelfs recent tegen de betogers in Nederland. We zullen maar hopen dat het niet tot een escalatie komt. De betrokken burgers ontdekken de leugen wel en snel. Daar kunnen de bewoners van Oost-Berlijn na de val van de muur over meespreken. Na de koude douche van het vrije westen verlangden sommigen al weer terug naar het communisme van weleer. Het is zoals in dat mooie liedje van Paul Van Vliet: “en alleen de vogels vliegen van Oost- naar West-Berlijn… omdat ze dan eens in het westen en dan eens in het oosten willen zijn”.
Een andere leugen die werd weerlegd is de duurzame doelmatigheid van antibiotica. Hoewel het een zeer succesvol middel is bij tal van gevaarlijke infectieziekten, werd al geruime tijd duidelijk dat ze bij intensief gebruik resistente bacteriën opleveren, de gevreesde superbacteriën, die met geen middel meer te bestrijden zijn. Desondanks worden ze nog veel gebruikt in de industriële veehouderij. Er wordt nu weinig over gesproken, omdat het al virus is wat de klok slaat, maar de ziekenhuisbacterie zorgt nog altijd voor consternatie onder het verplegend personeel. Je kunt je afvragen of het virus niet hetzelfde lot beschoren is. Wat antibiotica was in de 19de en begin 20ste eeuw, is nu het vaccin geworden. Wie zegt niet dat milieuwetenschappers in de toekomst zullen ontdekken dat de ademhalingsproblemen die mensen ondervinden te wijten zijn aan de luchtvervuiling door luchtvaart en industrie? Want daar staat geen rem op. Ik hoorde zelfs dat vliegtuigen nu leeg rondvliegen omdat ze anders hun slots verliezen. En over de fabrieken zullen we, zie Bfos-vervuiling, maar zwijgen. Misschien zullen ze eveneens ontdekken dat de vele lichaamsvreemde stoffen die via allerlei voedings- en hygiëneproducten en medicijnen in onze hersenen en de rest van ons lijf rondwaren de oorzaak zijn van dementie, autisme en nog een pak andere ziekten, zoals eminente onderzoekers nu al beweren. Er zijn zelfs medici die ervan uitgaan dat al die bedreigende ziekten in onze geest ontstaan. Dat we ons ziek denken, maar ons ook gezond kunnen denken. Er zijn van die wonderbaarlijke genezingen die dit lijken te ondersteunen. Zo vergeet ik nooit het verhaal van de man die na een doodvonnis van de artsen besliste om zijn laatste dagen zo aangenaam mogelijk door te brengen. Hij nam een kamer in een hotel en keek daar de hele dag films, komedies waarmee hij hartelijk kon lachen. Naar verluidt was hij op één week tijd volledig genezen. Een broodje-aapverhaal of waar? Even weg zijn van de bangmakerij en paranoïa van media en staat kan bevrijdend zijn. En het is een feit dat escapisme mensen in leven houdt. Maar niet te veel, want dan geef je de schurken vrij spel. “No rest for the wicked” zegt men in het Engels.
Er zijn beslist waarheden die we nog tijdens een mensenleven kunnen ontdekken. Maar zullen we nog in staat zijn om dat te doen? Of zijn we zodanig afgericht door de bewaker in het centrum van het panopticon dat we onze eigen ervaringen niet meer geloven? In die fantastische sf-reeks “The Expanse”, die zich in een verre toekomst afspeelt waarin de mens Mars en andere planeten heeft gekoloniseerd en zich met gemak in de ruimte beweegt, zegt de vrouwelijke ondervoorzitter van de Verenigde Naties die op aarde de touwtjes in handen hebben: ‘er is een verschil tussen feit en waarheid.’ Geef toe, er is niets realistischer dan fictie.
